Juizes, Procuradores no Defensores nain 14 Simu Posse

MJ Husu Tenki Fiar A’an La’o Ba Oin Nafatin

Ministériu Justisa liu hosi Sentru Formasaun Jurídika, hamutuk hó Defensoria Públika no Tribunal de Recurso, Segunda, 16 Maiu 2011, foin lalais ne’e fo Tomada de Posse ba Juiz nain 5, Prokuradór nain 4 no Defensór Públiku nain 5.

Iha biban ne’e, Ministra Justisa (MJ) Lúcia Maria Brandão Freitas Lobato, liu hosi ninia diskursu, hateten, sira ne’ebé foin simu posse tenki fiar a’an hodi lao ba oin nafatin. Ne’e signifika katak, tuir ema hotu nia hakarak sei hetan realidade iha futuru.

“Ita bo’ot sira tenki hala’o ita nia knár hanesan juiz, procurador no defensor halo didiak, tamba justisa iha ita bo’ot sira nia liman, maske dezafiu bo’ot sei hasoru, maibe povu Timor-Leste sei fiar ba ita bo’ot sira nia servisu,” dehan Ministra.

Iha serimónia Tomada de Posse ne’ebé hetan mos partisipasaun husi Primeiru-Ministru Xanana Gusmao ne’e, Minstra Justisa agredese mos ba Governu ne’ebé fo apoiu tomak, no mos meius hotu atu hadia diak liu tan área justisa. Tomada de Posse nee maske simples maibe importante ba futuru Timor-Leste (TL).

Ministra Justisa, Lúcia Lobato ho laran haksolok, agradese mos ba PM, tamba apoiu tomak ne’ebé PM fó ba setór justisa hodi disponibiliza meius hotu atu hadia diak liu tan área justisa.

Hanesan Ministra, Lúcia Lobato hato’o mós parabéns ba majistradu sira mak simu posse, tamba ho sira nia esforsu rasik no Governu fo fasilidades hodi fasilita atu ita boot sira bele sai hanesan Timor-oan nebe’e matenek hodi fo kontribuisaun ba nasaun TL.

Nune’e Ministra hato’o mós agradesimentu ba parseiru sira, liu-liu ba Programa Dezenvolviementu ba Nasoens Unidos (PNUD), ba Governu Português, Brasil no sira seluk mak fo apoiu tomak ba TL liu-liu iha área judisiária nian.

“Ita hotu hatene katak, formador ba CFJ, sei nafatin konta ho apoiu husi ita nia parseiru sira. Maske hahú hosi tinan ne’e Governu asume kuaze porsentu sia nulu (90%) ba kustus hosi formasaun mak mai hosi Governu nia orsamentu rasik.”

Ne’e tuir Ministra hatudu compromisso Governu nian, ho aprovasaun ne’ebé ho nia montante dollares Amerikanus Millaun ida atus walu nen nulu, (US$1.860.00) ba fundu kapitál dezenvolviementu umanu iha setór justisa, hanesan compromisso bo’ot ne’ebé Governu hakarak atu fo ba setór ida ne’e.

Ministra mos hateten, iha 2012 TL iha ona advogadus pivadus sira mak formadu hosi Sentru Formasaun Jurídika. Tinan ne’e mós sei remata kursu teoriku ba Notáriu 11. Sira sei tama ba faze estájiu nian ida durante tinan ida antes sira ezerse sira nia funsaun hanesan Notárius nó konservadores.

“Ho laran haksolok hakarak informa mos katak, ita ultrapasa difikuldade barak, maske sei iha dezafiu bo’ot iha ita nia oin, maibe ne’e marka historia iha ita nia país liu-liu setór justisa nian bele avansa ba oin,” Dehan Lúcia.

Iha Tomada de Posse ne’e, Prokuradora Jeral Republika (PJR) Ana Pessoa Pinto, liu hosi nia intervensaun hateten, tuir tradisaun Justisa laos kastigu deit. Maske tradisaun mos hateten, se maka sala tenki selu sala, maibé lei mos hateten indemnizasaun pordamos morais.

“Lei dehan katak iha indemnizasaun pordamos morais. Tamba sa maka ita la halo ida ne’e no la hanoin ita nia vitima, tamba justisa tuir ita nia tradisaun laos kastigu deit, ne’e laos ita nia kultura.”

Iha biban ne’e, Ana Pessoa fo parabens ba majistradu sira ne’ebé simu posse núdar defensór, prokurador no mos juiz sira, hodi hateten, katak justisa hanesan setór prioritáriu, no nafatin prioritáriu duni wainhira hakarak tuir Konstituisaun.

“Hau fiar prokuradór sira ne’ebé simu posse, sei halo atu ema hotu bele iha asesu ba justisa. Ita hotu hatene katak majistradu sira la servisu mesak, servisu ho ekipa ida. Ita hakarak garante asesu ba justisa tenki hakbesik-an ba komunidade sira, ho kondisaun minimu, ita bele hela metin iha ne’ebá, atu bele hatan ba nesesidade povu nian,” komenta Ana Pessoa.

PJR Ana Pessoa mos husu ba defensor, juiz no prokurador sira, maske sira simu ona posse no iha kualidade maibe tenki reforsa tan, ida maka vertikalidade, katak, hakruk deit ba lei. Labele hakruk ba podér ekonomiku ka podér polítiku, obrigasaun maka hakrúk ba lei no konstituisaun.

Nuné mos Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão, ne’ebé partisipa iha serimonia ne’e, liu husi nia diskursu hato’o parabéns ba majistradu sira, ba esforsu ne’ebé sira hala’o durante ne’e, hodi to’o rohan, tamba bele duni hetan buat mak sira buka, dehan PM Xanana.

Iha oportunidade ne’e, PM Xanana mos hato’o agradesimentu ba apoiu husi doadores sira mak ajuda prosesu kursu ne’ee to’o remata.*

Ananias Babo Horta
Media Officer Ministériu Justisa