Vise Ministru Justisa halo programa divulgasaun iha Sub-distritu Oesilo

Ministériu Justisa liu husi Direcção Nacional dos Direitos Humanos e de Cidadania ho Vise Ministru Justisa, Dr. Ivo Jorge Valente hala’o programa divulgasaun Leis, Justisa no Direitus Umanus ba tinan 2011 hó tema, “Lori Justisa to’o ba Povu.” iha Sub-distritu Oesilo, Distritu Oe-Cusse, 23 Marsu 2011.

Vise Ministru Justisa, Dr. Ivo Jorge Valente iha entrevista hateten, :“...programa ida ne’e halao ona durante tinan 2010 nia laran, no iha inisiu tinan 2011 halao iha Sub-distritu Oesilo, distritu Oe-Cusse”. Hateten Vise Ministru Justisa.

Iha programa ne’ebé partisipa mos husi Administrador Distritu Oe-Cusse ho Comandante PNTL Oe-Cusse ne’e, Vise Ministru hatutan : ”Objetivu atu halao diseminasaun informasaun sira ne’e, maka oinsá hato’o konaba politika IV Governu Constitucional nian liu husi lalaok Ministeriu Justisa nia planu estrajetiku to’o iha ne’ebé ona. Ida ne’e ami informa ba komunidade sira tamba ohin ita hare partisipante sira barak teb-tebes kuaze 250 resin mak partisipa iha programa diseminasaun informasaun ba ohin loron iha Sub-distritu Oesilo. Sira hahu kompriende konaba papel justisa iha Timór-Leste”.

“Hakarak informa mos katak diresaun lubuk ida mak mai hamutuk ho hau hanesan Diresaun Nasional Terras Propriedades Serviços Cadastrais (DNTPSC), Diresaun Nasional Registus Notariadu (DNRN), Diresaun Nasional Direitus Humanus no Cidadania (DNDHC) no nu’udár ami nia parseiru ami konvida mos Sekretariu Estadu Promosaun Igualidade (SEPI) ; Diresaun Nasional Politika Dezemvolvimentu Jeneru (DNPDJ) ne’ebé koalia kona-ba lei kontra violensia domestika.”

Vise Ministru ne’e hatutan liu tan katak, “iha Oesilo ita nia komunidade iha kompriensaun diak konaba lalaok ita nia lei sira. Tamba sira iha Sub-distritu Oesilo nu’udár Sub-distritu ne’ebé iha fronteira ho Indonesia, neduni sira mos tenke iha koñesimentu ba sira kona-ba oinsa presiza pasaporte hodi halo viajen ba Indonesia no mos dokumentu foun ida ho naran BORDER PASS. Border Pass ne’e agora, ita utiliza dadauk ona iha projectu pilotu ida iha Sub-distritu Balibo Distritu Bobonaro. No iha Oe-Cusse ami esplika ba sira oinsa iha futuru atu utiliza Border Pass.”

Molok atu ramata, ex-Adjuntu Procurador Geral da Repúblika ne’e hateten : “Sub-distritu Oesilo hetan atensaun husi ita nia Governu konaba projetu balun ne’ebé ita hanaran PDD 1 no PDD 2 no mos PR”.
“Oesilo tuir fundus ne’ebé estabelese tiha ona, fundus infrastrukturas ne’ebé IV Governu Constitusional tau iha Orsamentu Geral do Estadu iha tinan 2011 ho naran Fundo de Infraestruktura atu hodi halao konstruksaun ba dalan ka estrada no sira seluk husi fundus ne’ebé estabelese ona.”

DNDHC ho diresaun âmbitu Ministériu Justisa hanesan instrumento Governo ne’ebé iha responsabilidade maximu hodi halo divulgasaun leis no presiza habelar informasaun lei no justisa ba ema hotu iha nasaun ida ne’e hodi bele forma sosiedade ne’ebé forte no sai instrumento kontrolu sosial ne’ebé iha kualidade no integridade.

Molok programa ne’e realiza, DNDHC, responsável bá komisaun organizadora halo koordenasaun ho diresaun sira iha Ministériu Justisa hanesan diresaun:

DNDHC, DNRN distritu Oe-Cusse, DNTPSC, Diresaun Nasional Politika Ekipa konjuntu hosi Ministériu Justisa no SEPI ne’e halo transformasaun informasaun ba komunidade iha nivel Aldeia, Suco, Sub-distrito no Distrito iha teritoriu tomak, inklui Distrito Oe-Cusse. Iha programa divulgasaun ne’e, Vise Ministru Justisa akompañadu husi Administrador Distritu Oe-Cusse no Comandante PNTL Distritu Oe-Cusse.

Programa neé realizado tamba mós DNDHC servisu hamutuk ho DNRN Distrito Oé-Cusse no DNTPSC Distritu Oé-Cusse. Maske iha Sub-distritu Oesilo situasaun udan no distânsia entre komunidade nia hela fatin mai to’o Sub-distritu do’ok, maibe komunidade sira kumpri duni ordem husi Administrador Sub-Distritu Oesilo, Sr Alberto, hodi partisipa iha sorumutu ne’e halibur hamutuk partisipantes nain 260.

Sorumutu ne’e taka iha tuku lima lokraik.
Iha sesaun perguntas no respostas, maioria husi partisipante sira koalia liu ba asuntu polítiku hanesan tuir mai :

Imaculada Kelu, : hato’o nia preokupasaun konaba oinsa oradores sira bele esklarese lolos mai ami nu’udár povu iha baze atu hodi hatene konaba saida mak direitus umanus atu bele kompriende, tamba iha Sub-distritu Oesilo iha ema balun deit mak kompriende konaba direitus umanus. Maibe balun la kompriende kona-ba direitus umanus ne’e mak hamosu violensia domestika no violasaun seksual. Tamba ema sira ne’ebé halo violensia ne’e la kompriende konaba Lei Contra Violênsia Doméstica ka violasaun seksual.”

Agostinho Tolo, Xefe Aldeia: hato’o preokupasaun konaba sertidaun RDTL balun ne’ebé hakerek naran sala. Bele hadia fila fali
ka lae?

Yohanes Elu: preokupasaun konaba plantasaun ne’ebé desde tempu Indonesia nian kedas, maibe iha ema balun mak agora ne’e okupa hela.

Camilo Eli: husu ba Vise Ministru Justisa kona-ba eskola sekundaria ida ne’ebé inkondisionada, oinsa Governu nia haré.

Marcos Bobo: iha Distritu Bobonaro iha ona BORDER PASS. Tamba sa mak ami iha Distritu Oe-Cusse seidauk bele? Durante ne’e ami lao deit tuir jalan tikus, no bain hira mak ami bele lao ho BORDER PASS?

Agostino Neno: kona-ba rai abandonaDU ne’ebé Xina sira mai sosa hodi hela, no ema fa’ an rai bara-barak ne’e. La kleur tan ita sai tiha hanesan ema Aborigin sira iha Australia! No oinsa ami nia oan sira bele hela?

Komunidade la temi naran: preokupa kona-ba rai no mota, natar, to’os desde avo SIRA NIA TEMPO. Maibe ema seluk mak atu uza entaun rai ne’e tama ba estadu ka ba privadu?

Francisco Liu: Tuir Vise Ministru Justisa esplika katak Programa Dezenvolvimentu Distritu (PDD) atu halo dezenvolvimentu iha Oe-Cusse. Maibe ami povu nia ai moris ne’ebé iha estrada ninin sira ne’e Governu ganti rugi ka lae?

Bento Bobo: Hau basa hau nia kaben, ne’e krime publiku ka lae?
Edu: Bagaimana proses ujian kewarganegaraan untuk mendapat pengakuan terhadap seseorang untuk menjadi warga negara Timor Leste?

Tuir plano programa hanesan sei halao iha Sub-distritu Watucarabau, Viqueque ho Iliomar Distritu Lautem iha fulan Abril 2011.

Departamentu divulgasaun/DNDHC