TIRILOLO-Sekretáriu Estadu Terras Propriedades (SETP) Jaime Xavier Lopes hamutuk ho The Asian Foundation no Rede ba Rai iha loron 13 fulan-Jullu 2015 foin lalais ne’e hala’o senseblizasaun ba komunidade sira kona-ba lei rai nian iha Suku tirilolo Munisipiu Baucau.

Iha tempu portugés nian tuir SETP, governu ho komunidade sira iha momentu ne’ebá mosu ona problema rai. Nune’e mós iah tempu Indonezia nian governasaun ho nia komunidade sira hosik hela problema ne’ebé hanesan.

Membru governu ne’e hateten, iha tempu portuges sira rai ho uma sira neebe hetan sertifikadu iha 5.000 no iha Tempu Indonesia nian ema ne’ebé iha sertifikadu ba rai hamutuk iha 55.000.

“Tan de’it ukun-an ita nia komunidade sira inklui mós luta nain sira barak maka mate tanba ita nia nasaun, maibé hanesan timor oan ita tenki kaer metin ita nia prisipiu ida ne’ebé ukun-an, ukun-an tenki ukun sasan ne’ebé maka ita nian rasik hodi labele ba ukun ema seluk nia sasan bain hira ita ba ukun ema seluk nia sasan no ema seluk nia helafatin hanesan mós ita tau problema ba ita nia aan rasik,” tenik Jaime.

Tanba ne’e maka iha konstituisaun RDTL artigu 54 ne’ebé maka ko’alia kona-ba direitu ba propriedade privada, iha seksaun ida hateten sidadaun timoroan hotu-hotu iha direitu ba rai pedasuk ida, nia bele fó ba ema seluk bainhira nia mate ka bainhira nia moris, Seksaun rua hateten labele uza propriedade privada hodi estraga fali ninia funsaun sosiál.

Seksaun tolu hateten, atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku, tenke selu indeminizasaun loloos ba sidadaun, tuir lei haruka, sesaun haat hateten Ema sidadaun nasionál de’it maka bele iha direitu ba propriedade privada sidadaun nian.

Maske iha konstituisaun fo ona liberdade ba sidadaun hotu kona-ba propriedade privada, maibé haree ba situasaun ho kondisaun sidadaun sira nian hodi labele kumpriende sala kona-ba artigu ne’e maka hodi hamosu tan Lei Nú. 1/2003, dekretru Lei Nú. 19/2004 no Lei Nú. 12/2005.

Iha biban ne’e SETP esplika mós kona-ba artigu 58 konstituisaun RDTL nian ne’ebé ko’alia kona-ba hela fatin ne’ebé hateten, Ema hotu iha direitu ba nia an, nia família atu iha uma ida ho nia dimensaun no kondisaun di’ak, moos no konfortu atu bele iha intimidade ba ema idaidak no privasidade familiár.

Nune’e mós iha artigu 141 konstituisaun RDTL nian ne’ebé maka ko’alia liu kona-ba Rai ne’ebé maka hateten Lei mak regula propriedade, nia uzu no utilidade rai nian, hanesan fatór produsaun ekonómiku ida
Bainhira komunidade sira prekupa katak, kada komunidade ida bele iha rai nia luan hira, nee kunforme lei atributaria, tanba iha lei ne’e hateten, bainhira ema okupa rai luan nia tenki selu tasa ba estadu.

Iha biban ne’e SETP hatan mós prekupasaun komunidade sira nian kona-ba baliza administrativu nian, hodi hateten, problema baliza administrative la’ós deit prekupasaun komunidade sira nian maibé estadu mós fera-ulun oinsa maka bele rezolve. Tanba ne’e maka governu liu hosi Administrasaun Estatal hato’o ona lei ordenamentu teritoriu ba iha Parlamentu hodi deskute.

“Ha’u husu ba komunidade sira atu labele prekupa ho problema baliza administrativu, tanbane’e problema estadu nian la’ós komunidade nian, tanbane’e maka oras ne’e governu liu hosi Administrasaun Estatal hato’o ona proprosta lei Ordenamentu Teritoriu ba iha Parlamentu hodi bele halo diskusaun,” dehan Jaime.

Hanesan uma na’in, Xefe Suku Tirilolo Ricardo Ernesto Belo hateten, programa ne’e planu ona tuir lolos hala’o iha tinan kotuk, suku tirilolo buka meius oinsa hodi bele ha lao senseblizasaun, durante ne’e sira buka identifika problema barak liu maka problema rai.

Xefe Suku ne’e hateten, komunidade sira presiza hatene atividade Sistema Nasional Cadastro (SNC) nian to’o iha ne’ebé, tanba ne’e husu ba komunidade sira tenki rona didi’ak hodi bele kumpriende bainhira la kumpriende husu ba komunidade sira hodi bele hatoo imi nia prekupasaun sira nee ba iha SETP hodi bele fo ninia solusaun.

Iha senseblizasaun ne’ebé hetan mós partisipasaun másimu hosi PNTL Munisipiu Baucau ne’e, reprezentante Rede ba Rai Lucio Xavio hateten, sira nia servisu maka atu haree liu ba iha asuntu rai, hosi fundasaun haburas, sira nia servisu maka kona-ba dezenvolvimentu sustentavel ka dezenvolvimentu ne’ebé maka rohan la’ek.

Durante senseblizasaun komunidade sira prekupa liu kona-ba baliza administrativu entre suku ba suku, nune’e mós kona-ba rai ne’ebé iha suku ida nia laran ema hotu bele hetan asesu ka lae.

Tanba ne’e hanesan komunidade Maria de Fatima Belo, kestiona mós kona-ba sertifikadu anterior sira, hanesan sertifikadu portuges nian no sertifikadu Indonesia nian sei vale ka lae.

Tuir Maria, durante ne’e komunidade sira iha fatin refere fa’an rai ba dala rua, hanesan fa’an ema sosa tiha fa’an tan fali, hahalok hanesan ne’e iha lei balu ne’ebé maka bele kondena ka lae.*

Ananias Babo Horta
Media Officer SETP