VIQUEUQE - Sekretáriu Estadu Terras no Propriedade (SETP), Jaime Xavier Lopes iha loron 12 fulan-Maiu 2015 foin lalais ne’e hala’o lansamentu Sistema Nasional Cadastro (SNC) iha Munisipiu Viqueque.

Iha lansamentu SNC nian ne’e sekretáriu Estadu rai nian ne’e husu komunidade liliu ba sira ne’ebé maka iha problema konaba baliza rai nian tenki tuur hamutuk rezolve hodi labele hamosu problema iha ikus mai.

Iha serimonia lansamentu levantamentu kadastral sistematiku ne’e, Sekretariu Estadu husu ba autoridade lokál no komunidade tenki rezolve ona problema baliza. Basá iha tempu ukun rasik-an ne’e ema hotu lakohi atu fakar tan ran, maibé hot-hotu hakarak moris iha paz, estabilidade no respeitu malu atu hala’o aktividade hodi kontribui ba dezenvolvimentu nasionál.

“Se imi nia rai seidauk tau baliza karik, hare ba tau tiha. Dala barak baliza rai ne’e mak sempre hamosu konflitu. Imi kuda aihoris iha baliza, kuandu aihoris nia sanak tama to’o ema nia area, imi tenki rezolve ho ulun malirin no baze legal ruma labele uza violensia deit,” dehan SETP, Jaime Xavier ba komunidade Munisípiu Viqueque, Tersa (12/5).

Nia esplika, problema rai iha Timor ne’e mai husi okupasaun Portugues no Indoensia. Iha momentu ne’eba sira halo imigrasaun ba populasaun ho obrigatoriu, ne’ebe akontese okupasaun ba ema nia rai.

Iha tempu ukun-an, estadu Timór-Leste kria Konstituisaun RDTL ne’ebé tau mós importansia rai nian iha artigu 54 konstituisaun RDTL nian, ne’ebé iha nia sesaun ida hateten sidadun hotu-hotu iha direitu ba rai pedasuk ida no bele fo ba ema seluk bainhira mate.

Iha sesaun rua mós hateten labele uza propriedade privada hodi estraga fali ninia funsaun sosial. Sesaun tolu hateten, atu hetan eh hasai ema ida hosi propriedade privada ba uzu publiku tenki selu indiminizasaun loloos tuir lei haruka.

Sesaun haat hateten, ema sidadaun nasional de’it maka bele iha direitu propriedade privada sidadaun nian.

Iha biban ne’e nia esplika mós katak, oinsa maka atu ela labele kumpriende sala kona-ba artigu 54 konstituisaun RDTL nian ne’e maka governu esforsu-an kria dekretu lei hodi asegura sasan sira ne’ebe Portugues no Indonesia husik hela inklui Timoroan balun nia sasan ne’ebe husik hela iha Timor.

Ho ida ne’e Governu hasai lei Nú.1/2003 hodi halo rai abandonadu no sasan Timoroan balun sai patrimonia Estadu katak, Governu mak administra.

Depois hasai tan lei numeru 19/2004 hodi regula ema sira ne’ebe okupa rai no sasan ne’ebe Portugues no Indonesia husik hela, iha lei ne’e dehan ema ne’ebe uza tenki halo arendementu ho Estadu hodi kontribui ba reseitas Estadu.

Dezenvolvimentu Timor atu la’o ba oin presiza iha investimentu husi investidor rai liur, nune’e Governu kria tan lei numeru 12/2005 hodi fo dalan ba investimentu no mediasaun, maibe lei ne’e revoga tiha ho lei kodigu sivil artigu 17, maibé Governu nafatin uza lei ne’e hodi halo mediasaun ba problema rai ne’ebe mosu, tanba lei rai seidauk iha.

Nia kontinua, haree ba problema rai kontinua as iha Timor entaun iha 2007 liu ba, Governu Amerika fo apoiu teknika ba Governu Timor hodi kria projetu Ita Nia Rai atu hala’o levantamentu kadastru, maibé projetu ne’e para tiha iha dalan klaran, tanba Governu Amerika laiha ona osan.

Tanba haree ba projetu ne’e di’ak, entaun Governu halo fali kontratu ho kompañia Sistema Nasional de Cadastro (SNC) ne’ebe kompostu husi kompañia Timoroan Grupu Media Nasionál (GMN-Holding) ho kompañia Internasional ARM Apprize hodi hala’o levantamentu kadastrál.

“Ukun rasik an ne’e, ukun buat ne’ebe ita nia sasan rasik, labele ema seluk nia rai dehan ita nian hotu. Aban bairua mak mosu problema hatama rekerementu ba SETP hodi rezolve liu husi mediasaun, se lahetan solusaun mak sei enkamiña ba Ministeriu Publiku hodi ba tesi iha tribunal,” tenik nia.

Tantu husi lansamentu ne’e, ekipa tékniku husi DNTP no SNC sei ba halo sosializasaun ba komunidade hodi hatene lolos rai ne’e. Lalika hanoin lei ne’e ba ema ne’ebe osan bo’ot, ema hotu sei hetan titularidade ba rai.

Iha biban ne’e Husi parte téknika, Prezidenti GMN-Holding SNC, Jorge Manuel de Araújo Sarrano, esplika katak, 99% Timor laran tomak SNC foto hotu ona liu husi sistema Fotomapa Aereo. Sistema ne’e uza deit iha nasaun Rusia ho Timor-Leste, nasaun seluk seidauk iha.

Iha lansamentu ne’ebé hetan partisipasaun hosi autoridade lokal, polisia komunitaria, universitariu, veteranu no komunidade postu Viqueque Vila, Uatulari, Uatucarbau, Dilor no Ossu inklui mós hosi PNTL no funsionariu sira hosi Minisipiu VIqueque nian ne’e Jorge esplika mós, fotomapa aereo ne’e uza sistema online, saida mak ekipa SNC halo iha Munisípiu, sira servisu ka lae, nasional hatene.

“Sistema ne’e la’o kontroladu tebes, tanba dokumentus saida deit mak sira hetan iha prosesu sukat rai, sira foto no haruka kedas mai nasional, nasional mak kontrola. Ne’ebé dokumentus sira ne’e ema sei la asesu arbiru,”esplika nia.

Nia akresenta, levantamentu ida ne’e gratuita, laiha familiarismu, nia tarjetu to’o tinan 2019 ne’ebé kontribui ba hodi fo informasaun ne’ebé honestu.

Iha parte seluk Administrador Munisípiu Viqueque, José da Costa de Sousa sekunda katak, “ida ne’e ita hotu nia servisu ne’ebe kontribui ba hodi atinji ita hotu nia objetivu.*/

Ananias Babo Horta
Media Officer SETP