Viqueque-Reprezentante Sekretáriu Estadu Terras Propriedades (SETP) Xefe Departementu Atribuisaun
Disputa de Terras Rodrigo Mendonça iha loron 8 fulan-Agostu 2014, foin lalais ne’e sai oradór ba semináriu ne’ebé ko’alia kona-ba polisiamentu komunitaria iha Distritu Viqueque.

Iha Seminariu Polisiamentu Komunitariu (SPK) ne’ebé hala’o iha salaun enkontru Distritu Viqueque ne’e reprezentante SETP hateten, SETP la marka prezensa iha seminiariu ne’e tanba okupadu ho servisu balu ne’ebé maka importante liu, tanba ne’e nia labele partisipa.

Hanesan oradór ba problema disputa rai iha teritoriu Timór-Leste, Rodrigo mós hateten, rai sai hanesan problema esensiál ba ema idaidak nia moris, nune’e mós oinsá ema ida atu iha direitu hodi bele sai na’in ba rai iha futuru.

Nia esplika mós kona-ba prosesu fa’an no sosa rai, bainhira ema ida atu fa’an rai pedasuk ruma tanba nesesidade báziku ba ema seluk tenki iha dokumentus legais ruma kona-ba statute rai nian nune’e mós tenki kordena ho Terras propriedade atu bele ba legaliza iha Notariadu Ministeiru Justisa nian.

Iha biban ne’e nia esplika mós kona-ba okupasaun, bainhira iha ema ruma ne’ebé hela ho durasaun tempu tinan haat ka lima nia seidauk bele sai nain ba rai, tanba atu sai na’in ba rai tenki liuhosi dalan legál, nune’e mós tenki sai na’in ba rai ne’ebé maka uza hela rai ne’e hosi tinan 20 ba leten no laiha problema ho ema seluk.

Bainhira okupa ema seluk nia rai ka hela-fatin ruma ne’e tuir Rodrigo lei la fó-dalan nune’e mós bainhira ema ruma okupa rai no fatin estadu nian, tenki rejistu iha terras propriedade atu bele konsideira ninia okupasaun tuir lei Nú.1/2003

Nia mós ko’alia kona-ba rai nia funsaun sosiál, bainhria estadu presiza rai ruma ba intrese ema barak nian rai nain tenki fo ba estadu liuhosi indiminizasaun, nune’e mós bainhira estadu presiza komunidade sira nia rai sei fó kompenizasaun, tuir lei haruka. Maibé kompenizasaun ne’ebé maka fó tenki tuir lei no rai na’in tenki parezenta dokumentus rai nian hanesan evidensia.

Xefe Disputa nian ne’e esplika mós kona-ba Artigu 54 Konstituisaun RDTL nian ne’ebé ko’alia kona-ba direitu ba propriedade privadu, hanesan iha seksaun dahuluk nian hateten Ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada, no bele fó ba ema seluk bainhira sei moris no mós bainhira mate, tuir lei nia lala’ok.

Nune’e mós iha seksaun daruak nian hateten Labele uza propriedade privada hodi estraga fali nia funsaun social, sesaun datoluk nia hateten, atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku, tenke selu indeminizasaun loloos ba sidadaun, tuir lei haruka, nune’e mós sesaun dahaat nian hateten, ema sidadaun nasionál de’it maka bele iha direitu ba propriedade privada sidadaun nian.

Kona-ba komunidade sira ne’ebé maka okupa fatin abandonadu no fatin estadu nian reprezentante SETP ne’e husu ba okupante sira hodi bele halo arrendamentu ho estadu, tanba ne’e hanesan kontribuisaun ba dezenvolvimentu nasionál liuhosi taxa ba iha nasaun. Nune’e mós ba sira ne’ebé ho laran luak ba selu, iha loron ruma estadu sei tetu hodi bele haree tuir sira nia kondisaun tanba ho hahalok di’ak ka Boafé.

Bainhira mosu problema ruma kona-ba rai, tenki buka meius hodi bele rezolve ho ulun malirin, liu-liu kona-ba baliza hanesan vizinu tenki bolu-malu hodi buka solusaun, nune’e desizaun ne’ebé foti bele fó ninia vantazen di’ak ba parte rua ne’ebé maka iha problema, hanesan sidadaun ida di’ak tenki iha maturidade rasik atu rezolve rasik problemaduke ema seluk maka rezolve, dehan Rodrigo.

Hanesan na’in ba Seminariu ne’e Komandante PNTL Distritu Viqueque, Justino Menezes hateten instituisaun PNTL hanesan seguransa interna Timór-Leste nian ne’ebé konsagra iha konstituisaun RDTL artigu 147.

Justino hateten programa polisíamentu komunitária Timór-Leste oras ne’e eziste hodi bele suporta komunidade sira liu hosi sira nia hakbesikan ba iha komunidade nia leet.

Iha seminariu ne’ebé hetan mós partisipasaun hosi Prokuradór Distritu Viqueque, inklui mós reprezentante Komandante Jerál PNTL no membru PNTL inklui mós komunidade no autoridade lokál sira ne’e komunidade sira husu ba Reprezentante SETP nian ne’e kona-ba ema ne’ebé halo arrendamentu ho estadu ne’e iha lei artigu hira maka ko’alia kona-ba assuntu ne’e.

Hanesan komunidade sira mós husu oinsa asaun Terras Proriedade tanba iha future sei hamosu problema ne’ebé boot iha komunidade sira nia leet.*

Ananias Babo Horta
Media Officer SETP