HATUDO-Sekretariu Estadu Terras Propriedade (SETP) Jaime Xavier Lopes, iha loron 10 fulan-Jullu 2014 foin lalais ne’e hala’o senseblizasaun ba komunidade sira iha Suku Foho-Ailiku Sub-Distritu Hatudo Distritu Ainaro hodi ko’alia kona-ba problema rai ne’ebé maka durante ne’e akontese iha Teritoriu Timór-Leste.

Durante senseblizasaun SETP liuhosi ninia lian makloken hateten, rai hanesan baze ba ema nia moris, tanba buat hotu halo iha rai nia leten.

Tanba ne’e tuir Jaime, iha 2002 hodi Peritu lei nian sira tau mós artigu 54 iha Konstituisaun RDTL hodi hateten ema hotu-hotu iha direitu ba rai pedasuk ida iha Timór-Leste.

Tuir Jaime, Makse iha konstituisaun hateten ema hotu iha direitu ba rai pedasuk ida, maibé tenki rai ne’ebe maka ninian rasik ka rai ne’ebé maka eransa hosi nia beiala sira no rai neebe maka nia sosa ka rai mamuk ne’ebe maka ema seluk nia direitu seidauk ejiste iha rai leten.

Jaime hateten, teritoriu Timor-Leste iha problema rai ne’ebe hanesan, tanba problema sira ne’e estadu portuges no estadu Indonesia maka hosik hela ba timor-leste.

Durnate senseblizasaun SETP esplika mós kona-ba Artigu 54 Konstituisaun RDTL, Lei Nú. 1/2003, Dekretu Lei Nú. 19/2004 no Lei N´du. 12/2005.

Iha lei Nu. 1/2003 hateten Sasan sira ne’ebé maka estadu portuges, Estadu Indonesia ho nia nia komnidade sira hosik hela estadu Timór-Leste maka administra, nune’e lei ne’e mosu hodi halo ema labele okupa ema seluk nia sasan ne’ebe maka ema nia direitu iha hela leten.

Nune’e mós tuir Jaime, Dekretu Lei Nu. 19/2004 fo dalan ba okupantes sira ne’ebé maka okupa sasan estadu nian sira hodi bele rezistu iha estadu liu hosi terras propriedade hodi bele halo kontratu arrendamentu ho estadu.

Jaime Hateten, Lei Nu. 12/2005 fó-dalan ba komunidade sira liu-liu ba sira ne’ebé hakarak halo kontratu arrendamentu entre privadu ho privadu, nune’e estadu bele rekoinese kontratu arrendamentu privadu sira, e lei ne’e mós fó-dalan ba terras propriedade hodi bele halo mediasaun ba komunidade sira ne’ebé maka iha problema kona-ba rai.

Hanesan uma-na’in Xefe Suku Foho Ailiku Eduardo da Silva hateten, iha Suku ailiku problema barak liu maka kona-ba rai, hanesan povu ho povu nune’e mós povu ho estadu.

Nia mós hateten, dezafiu boot maka hanesan iha ukun-an ema hotu iha direitu ba rai maske rai ne’e la’ós sira nian, liu-liu hanesan partimoniu estadu nian sira maka hanesan eskola, merkadu no edifisiu sira maibé komunidade sira okupa hotu fatin abandonadu sira ne’e.

Problema hanesan hato’o mós hosi Administrador Sub-Distritu Hatudo, Joanino da Costa Araujo katak, senseblizasaun lei ba rai hanesan oportunidade ida ne’ebé di’ak la halimar, tanba durante ukun-an problema rai barak, liu-liu komunidade ho estadu nune’e mós komundade ho komunidade.

Prezensa SETP nian tuir Joanino, bele fóhatene ba komunidade sira oinsa sira bele iha direitu ba rai no rai ida ne’ebé maka bele sai hanesan komunidade sira nian.

“Nune’e mós Prezensa SETP nian bele minimiza disputa rai iha sub-distritu Hatudo laran, ho ida ne’e husu ba komunidade sira atu bele rona diadi’ak hodi bele hatene rai ne’ebé ita hela ne’e ita nian tanba eransa hosi beiala sira ka fatin ne’ebé maka estadu nian oinsa ninia prosesu,” Joanino hateten.

Ananias Babo Horta
Media Officer SETP