MULO-Sekretariu Estadu Terras Propriedades, (SETP) Jaime Xavier Lopes, iha loron 8 fulan-Jullu 2014 foin lalais ne’e hala’o senseblizasaun ba komunidade sira iha suku Mulo Sub Distritu hatubilico hodi ko’alia kona-ba artigu 54 Konstituisaun RDTL, Lei Nú. 1/2003, Dekretu Lei Nú. 19/2004 no Lei Nú 12/2005.

Rai maka hanesan vaze ba ema nia moris, tanba buat hotu eziste iha rai nia leten. Iha okupasaun portuges ho Indonesia nian inklui mos nia komunidade sira hosik hela problema barak ba ita nia estadu timor-leste.

Tanba ne’e, iha 2002 bainhira asembleia konstituante aprova konstituisaun iha mos artigu 54 hodi koalia kona-ba rai. Iha seksaun ida hateten seksaun ida ko’alia kona-ba Ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada, no bele fó ba ema seluk bainhira sei moris no mós bainhira mate, tuir lei nia lala’ok.

Iha biban ne’e nia esplika mós kona-ba seksaun rua nian ne’ebé hateten, Labele uza propriedade privada hodi estraga fali nia funsaun sosiál.

Nune’e mós seksaun tolu hateten, Atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku, tenke selu indeminizasaun loloos ba sidadaun, tuir lei haruka, no seksaun haat hateten, Ema sidadaun nasionál de’it maka bele iha direitu ba propriedade privada sidadaun nian.

Maske iha lei hateten ema hotu iha direitu ba rai pedasuk ida maibe tuir SETP tenki rai ne’ebé maka rasik, nune’e mós tenki rai ne’ebé maka sosa ho osan rasik, bainhira ba okupa ema seluk nian ne’e kontra ona lei.

Oinsá atu komunidade sira labele halo okupasaun ba ema seluk nia rai no nia propriedade maka hodi hamosu tan lei Nú. 1/2003 nune’e mós mosu tan dekretu lei Nú. 19/2004 hodi bele halo kontratu arrendamentu ba komunidae sira ne’ebé maka okupa sasan no rai estadu nian sira hodi bele selu ba estadu.

Ba komuniade sira ne’ebé nia rai privadu maibé hakarak halo kontratu arrendamentu privadu ho privadu maka hodi mosu Lei Nú. 12/2005, maibé lei ne’e revoga ona iha 2011 tanba iha ona Kodigu Sivil, maibé to’o oras ne’e sei uza hela lei ne’e hodi bele halo mediasaun bainhira mosu problema ruma entre komunidade sira kona-ba rai.

Husu komunidade sira labele halo uma besik liu-ba Estrada ibun, maibe iha lei fó dalan, tanba hateten bainhira estadu atu foti rai komunidade nian ruma sei iha kompenizasaun, maibé tenki iha faktus ruma ne’ebé forte inklui mós tenki iha ema ruma ne’ebé bele sai testamuna.

Kona-ba baliza rai nian Eis Diretór DNTPSC nian ne’e husu ba komunidade sira tenki bolu malu tuur hamutuk liu-liu ba sira ne’ebé baliza besik malu hodi bele tau estaka iha kantu sira baliza nian.

Kona-ba se maka iha direitu ba rai ho nia moris fatin Jaime hateten, ba sé deit bele sai nain ba rai bainhira nia hanesan ema timor oan, nune’e feto sira mós iha direitu ne’ebé hanesan tuir konstituisaun hakerek.

Iha fatin hanesan Diretór Terras Propreidade Ainaro Filomeno dos Santos, husu ba komunidade sira hodi bele fó sira nia partisipasaun másimu ba iha senseblizasaun ne’ebé maka hato’o hosi Sekretáriu Estadu, nune’e ikus mai labele mosu tan problema kona-ba rai iha suku Mulo.

Hanesan uma-na’in Xefe Suku Mulo Jose Filomeno Andrade mós hato’o benvindo ba SETP, hodi informa mós katak antes ne’e programa hanesan sira tuir iha hatubilico e nia duni maka husu iha momentu ne’ebá hodi bele hala’o mós senseblizasaun iha nia suku.

Nia parte husu ba komunidade sira atu bele fó sira nia partisipasaun tanba iha iha problema rai barak maka eziste iha suku Mulo ne’e nia laran, husu mós ba komunidade sira nia atensaun, nune’e labele kria problema kona-ba rai iha loron ikus, sai na’in ba rai tenki rai ne’ebé maka nianian rasik, labele sai na’in ba ema seluk nian.

Hanesan komunidade Helena Mendonca hateten, oinsa ba maluk sira ne’ebé rai luan e labele fó ba ema seluk, nune’e mós feto sira iha direitu ba rai ne’ebé maka eransa hosi inan-aman nian ka lae.*
Ananias Babo Horta
Media Officer SETP