Diretór Diresaun Nasionál ba Direitus Umanus no Sidadania, Celito Cardoso ho Diretóra Diresaun Nasionál Rejistu Notariadu, Fatima Maria Castro de Araujo akompaña Vise Ministru Justisa, Ivo Valente hodi halao programa divulgasaun leis iha Sub-distritu Hato-Builico, Distritu Ainaro iha loron 3 fulan Abril 2014.

Programa divulgasaun leis ne’e, Vise Minstru Justisa ho ekipa simu husi komunidade Sub-distritu Hato-Builico ho kultura tradisionál tara tais ho lia dadolin tuir lisan sub-distritu neba nian.

Vise Ministru Justisa, Ivo Valente iha ninia esplikasaun ba populasaun Sub-distritu Hato-Builico dehan, “hau hakarak mai to’o iha sub-distritu Hato-Builico hodi hare situasaun real ne’ebé povu hasoru, nune’e mós sei koalia no artikula ita nia lei inan no lei oan sira relasiona ho vida povu Hato Builico rasik. Saida mak povu Hato-Builico sira nia bei ala sira husik hela? Ohin loron ne’e oinsa? no ba oin ne’e hanusa? Tuir hau hatene povo Hato-Builico nia oan sira ema agrikultór ne’ebé badinas iha Timor laran tomak, agrikultor ne’ebé halo Timor nia moris la depende ba ema rai liur, agrikultor ne’ebé lori sira nia fini rasik kuda hodi sustenta povu iha Timor laran tomak. Agrikultor ne’e depende ba rai, rai mak nu’udar kapital ba moris ema nian, inklui povu Hato-Builico. Tanba-ne’e, ho biban ida ne’e, hau hakarak atu haklaken leis ne’ebé relasaun ho rai no propriedade mak oras ne’e dadaun sei iha hela Parlamentu Nasionál.”

Maun alin no inan aman sira hotu; iha ita nia lei inan, hamutuk artigu 170 iha Konstituisaun da Repúblika regula ita no kesi ita hotu-hotu iha Timor laran tomak, inklui Hato-Builico nia oan sira. Lei ne’e regula ita hotu-hotu nia direitu, lei ne’e mós limete obrigasaun ne’ebé ita bele halo no ida ne’ebé mak ita labele halo. Hanesan iha artigu 54, ne’e dehan ema timor-oan de’it mak iha direitu ba rai. Timor-oan sira ne’ebé sai ona sidadaun nasaun seluk no hela iha Australia, Portugal, Indonesia no sira seluk, sira ne’e iha direitu ka lae? Ita iha lei oan mak sei regula.”

Iha programa divulgasaun leis ne’e, Vise Ministru reforsa liu tan dehan, “lei ida Parlamentu Nasionál halo ne’e atu hodi rekuñese ba povu ka Timor-oan sira nia direitu ba rai hodi fo sertifikadu nain ba rai ba sira. Oinsa atu fo sertifikadu ba ita Timor-oan, lei ne’e mak sei determina katak imi nian mak ne’e , rai ne’e to’o iha neba, ezemplu: señor A nian rai ne’e to’o iha neba, no señor B nian mak ne’e, sira ne’e hotu lei rai nian mak sei define. Lei ne’e mós dehan saida? Oinsa Timor-oan sira mak kaer hela sertifikadu Portugal no Indonesia nian, lei ne’e mak define? Oinsa ho sertifikadu sira ne’ebé Indonesia sira fo hela? Bele mos vale ka lavale, se bainhira ema ne’e prova ka nia Timor-oan duni, hela iha rai ne’e nia leten duni, lei ne’e sei rekuñese nafatin ema ne’e. ba sira ne’ebé hela iha rai liur neba halo nusa? Mai mak hadau tiha Hato-Builico oan sira nia rai, ida ne’e ita koalia lai, lei Kódigu Sivíl besik artigu 2,000 mak sei koalia, nune’e juiz sira mak sei koalia iha Tribunál.”

Iha fatin hanesan Diretora Diresaun Nasionál Rejistu Notariadu, Maria Fatima Castro de Araujo, iha aprezentasaun materia konaba lei nasionálidade hateten, ”Se los mak sei iha direitu atu hetan nasionalidade, rejistu Sivil tuir lei nú. 9/2002 koalia konaba Lei nasionalidade no mós iha konstituisaun RDTL, e mós artigu 3 koalia konaba prinsipiu jerál nasionalidade nian. Se mak iha direitu atu hetan nasionalidade? Moris husi inan/ aman Timor-oan, ou nain-rua Timor-oan hotu, avo no bei-ala sira moris iha Timor-Leste ne’e mak bele hetan nasionalidade Timorense. Nune’e mós ema sidadaun rai seluk mós bele hetan nasionalidade hanesan Timor-oan, maibe sira tenke priense kriteriu sira ne’ebé mak ita iha, hodi nune’e bele hetan nasionalidade Timorense.”

Diretór Diresaun Nasionál Direitus Umanus no Sidadania, Celito Cardoso, ne’ebé koalia konaba Lei Protesaun Testamuña, Lei Protesaun ba Testamuña nú. 2/2009 hateten katak, “testamuña hanesan ema ne’ebé mak hare akontesementu ida ba iha kazu krime ruma, hakarak atu sai sasin ka testamuña maibe dalaruma hetan amiasa.” Ezemplu: ema ruma amiasa “sasin akontesementu” atu labele fo sai informasaun ne’e ba kualker se de’it, se fo sai hau (ameasador) sei oho ka amiasa mós nia nia familia sira hotu. Ho ida ne’e mak ema atu sai testamuña ne’e lakohi. Ho lei protesaun tertamuña, sasin bele hato’o informasaun ka fo sasin ne’e ho diak sem amiasa nia vida tanba hetan protesaun husi Polisia no Tribunal. Lei ne’e ho nia mekanismu katak, bainhira ema sasin ida lakohi atu ba fo sasin iha Tribunál, entaun husi parte Ministeriu Públiku ka Polisia sira bele proteze ema ne’e iha fatin ne’ebé seguru hafoin ema ne’e bele fo sasin ba parte ne’ebé presiza. Hanesan hato’o sasin ba Juiz Tribunál maibe fo sai deit nia lian no labele hare dereita nia oin liu husi telekonférensia, tanba bele afeita ba sasin ne’e ninia vida. Ida seluk, sasin ne’e fo sai ka fo sasin iha televizaun, maibe laos ba públiku so ba de’it Prokurador ka Juiz Tribunál sira de’it mak bele rona no hare, atu labele fo amiasa ba ema ne’ebé fo sasin ne’e. atu estabelese ida ne’e sei hari komisaun ida ne’e inklui de’it Prokuradór, Juiz no Polisia sira, atu bele asegura sasin sira nia vida.

João Maupelo da Costa
Ofisiál Relasaun Públiku