Kontextualisasaun
Referensia ba redasaun kodigu labarik nian ida remonta iha tinan rihun rua hat (2004), iha altura ne’eba UNICEF no Ministeriu Justisa hahu servisu ho sentidu atu hatudu proposta legislativa ida ba protesaun no promosaun Direitu Labarik sira nian. Iha ambitu parseria ne’e hala’o ona konferensia nasional ida ho tema “Desenvolvimentu ba legislasaun iha materia Direitu ba Labarik sira nian iha Timor-Leste”, ne’ebe hala’o iha loron rua nulu resin tolu (23) no rua nulu resin hat (24) husi fulan Agostu iha tinan rihun rua hat (2004) iha Dili.
Konferensia ne’e konta ho prejensa espesialistas internasional sira, ho intervensaun husi nai-ulun bo’ot governu nian, ne’ebe ho nivel as liu, no mos ho partisipasaun labarik sira nian, klosan sira, no representante setores oin-oin husi sosiedade. Rekomendasaun ikus ida husi konferensia ne’e mak sei halo lei-kuadru, Kodigu Labarik nian ne’ebe atu no sei komplementa ho “legislasaun setorial iha dominius espesifiku, inklui mos iha dominiu espesifikus iha direitu penal, laboral no familia”.
Nune’e hatudu tiha ona esbosu uluk nian Kodigu ba Labarik, no iha tempu ne’e dunik dezenvolve dadauk projetu legislativa sira seluk, balun seidauk iha vigor, ho karater espesifikus no setorial, tuir buat ne’ebe konferensia hato’o. Hanoin ho tempu ne’ebe lao no mudansa sira ne’ebe mak iha nivel legislativu, liu-liu atu tama iha vigor hanesan Kodigu Penal ne’ebe hetan aprovasaun iha Konselhu Ministru, projetu Kodigu sivil, ne’ebe hatene katak sei aprezenta proposta foun ida ba Kodigu Labarik nian, maske utiliza versaun tuan hanesan referensia no iha mos konsiderasaun proposta ba lei ne’ebe mak aprovadu no implementa dadauk ona.
Iha objetivu oin-oin husi proposta ida ne’e, uluk kedas, hatama hamutuk prinsipiu fundamental sira ne’ebe serve ba orientasaun iha aplikasaun ba lei ne’ebe iha tiha ona no iha redasaun legislativa ba aban bainrua, ne’ebe mak iha relasaun ho Direitu ba Labarik sira nian.
Objetivu seluk mak kontribui ba uniformizasaun ida no koezaun ba dispozitivus juridikus oin-oin iha materia Direitu ba Labarik, atu nune’e evita dispersaun ba konseitu no politika sira. Nesesidade ba lei geral ba protesaun no promosaun Direitu ba Labarik sira, justifika dunik katak uluk kedas, nesesidade husi Estadu Timor-Leste halo tuir ninia kompremisu interrnasional sira no nasional sira ne’ebe asumi tiha ona, liu-liu ba buat hirak ne’ebe hakerek tiha ona iha Konvensaun kona ba Direitu Labarik sira nian, ne’ebe Timor-Leste mos nudar Estadu Parte, no prinsipiu sira mak konsagra iha Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor Leste (artigo. 9º, 18º, no 19º). Nune’e mos ba rekomendasaun sira ne’ebe formuladu husi Komite ba Direitu Labarik nian husi Organizasaun Nasoens Unidas aprezenta (CRC/C/OPAC/TLS/CO/1), iha tinan rihun rua walu (2008), hafoin apresentasaun no debate ba relatoriu uluk nian husi Timor-Leste, mak redasaun ba Kodigu Labarik nian ida no legislasaun seluk kona ba ne’e.
Ho hanoin katak asuntu sira balun ho ninia karater urgente liu-liu problema sira ba adopsaun (foti hakiak halo hanesan oan), labarik sira ne’ebe iha konflitu ho lei, ba regulasaun poder paternal (aman inan nia kbi’it), no buat seluk-seluk tan, hala’o dadauk ona projetu espesifikus oin-oin ne’ebe la tau iha kauza lei geral ba protesaun ne’ebe iha tiha ona.
Uluk kedas, hatene tiha ona katak, henesan exemplu projetu ba lei kona ba justisa juvenil kaer deit no hare liu ba dimensaun ida ba labarik ne’ebe iha konflitu ho lei no la refere buat ida kona ba problema sira ba protesaun tomak, liu-liu, kona ba saude, edukasaun, ba protesaun sosial no buat seluk-seluk tan.
Bele dehan mos hanesan ba projetu sira kona ba regime juridiku ba tutela labarik ki’ik oan sira nian, ba adopsaun no ba poder paternal, sira ne’e hotu mos refere kona ba tema sira espesifikus. Hafoin analis ida ba Direitu nasional komparadu no ba norma internasional, ami hatudu katak tuir nivel doutrina nian no nivel institusiaonal (UNICEF), ninia tendensia atu rekoñese ba labarik hanesan titular ba direitu espesifiku sira ho nia konsekuensia, katak promosaun husi titularidade ne’e sei rekoñese liu husi lei geral protesaun ida, ne’ebe justifika mos redasaun ba ante-projetu ida ne’e.
Defini ona ambitu husi lei ne’e katak, protesaun no promosaun tomak ba direitu labarik sira nian, ba ami atu haktuir deit buat ne’ebe mak ami bele tenta hodi halo tuir dalan ne’ebe metin tiha ona husi konsultas publika iha distritu hotu, liu-liu ba buat hirak ne’ebe fo redasaun badak, no mos asesivel (bele hetan lalais).
