SEKRETÁRIU Estadu Terras Propriedade (SETP) Jaime Xavier Lopes iha loron 20 fulan-Setembru 2013 foin lalis ne’e hala’o senseblizasaun ba komunidade sira kona-ba lei no.1/2003 no artigu 54 konstituisaun RDTL nian, iha suku Uma-Naruk Sub-distritu Laclo, Distritu Manatuto.

Iha enkontru ne’ebé organiza hosi Konsellu Polisiamentu Komunitária (KPK) ne’e, SETP hateten, enkontru komunitária hanesan ne’e, tuir planu SETP nian sei hala’o hotu iha teritoriu Timór-Leste.

Jaime Esplika mós, tuir Istoria portugés ho Indonézia maka uluk ukun Timór-Leste, entaun iha loron 22 fulan-Marsu tinan 2002 Asembleia Konstituante ne’ebé eleita iha iha loron 30 fulan-Agostu 2001 aprova konstituisaun RDTL ne’ebé iha artigu 54 konstituisaun RDTL ko’alia mós kona-ba Direitu ba propriedade privadu.
Iha artigu 54 konstituisaun RDTL iha seksaun dahuluk nian hateten, ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada, no bele fó ba ema seluk bainhira sei moris, no mós bainhira mate, tuir lei nia lala’ok, iha seksaun ne’e atu fó hatene ba ema hotu atu iha direitu ba rai sira ne’ebé maka ema seluk nia direitu seidauk iha leten.

Iha enkontru ne’ebé hetan partisipasaun másimu hosi komunidade sira no autoridade local inklui membru PNTL sira ne’e SETP esplika mós iha seksaun daruak ba artigu 54 konstituisaun RDTL nian hateten labele uza propriedade privada hodi estraga fali nia funsaun sosiál, hosi seksaun ne’e atu fó hanoin ba ema hotu katak, bainhira ema ida iha rai ninia funsaun sosiál tenki iha hanesan halo to’os ruma ka kuda ai-horis ruma iha rai nia laran, nune’e mós bainhira estadu presira ba intrese públiku ruma tenki entrega ba estadu hodi halo dezenvolvimentu.

Jaime esplika mós seksaun datoluk nian ne’ebé hateten, atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku, tenki selu indeminizasaun loloos ba sidadaun tuir lei haruka,ne’e atu hateten, banihira estadu atu hasai ema ruma hosi rai privada ruma hodi halo dezenvolimentu ruma ba intrese publiku nian estadu sei fó indiminizasaun, maibé tenki hatudu mós dokumentus komprovativu ruma hodi hatudu katak fatin refere ida ne’e ninian duni.

SETP salienta mós, seksaun dahat hateten ema sidadun nasionál de’it maka bele iha iha direitu ba propriedade privada sidadaun nian, seksaun ne’e atu fó hatene ba komunidade sira tomak katak, sidadaun Timór-Leste deit maka bele iha direitu atu sai na’in ba rai no ema estranjéiru laiha dirieitu atu sai na’in ba rai iha Teritoriu Timór-Leste.

Atu regulariza sasan sira ne’ebé maka uluk estadu portugés no Estadu Indonezia inklui mós ho sira sira nia komunidade sira hosik hela iha Timór-Leste ne’e, maka mosu tan Dekretu lei No.1/2003 ne’ebé hateten rai no sasan sira ne’ebé maka estadu Portugés no Estadu Indonezia Hosik hela ne’e Estadu Timor-Leste maka sai nain ba sasan sir ane’e ka estadu Timór-Leste Maka Administra.

“Ha’u husu ba maluk timór oan sira tomaka atu labele fa’an rai, tanba ita fa’an rai hanesan mós fa’an jerasaun sira nia futuru, no husu mós ba maluk sira atu labele fa’an rai ba ema estaranjéiru tanba tuir ita nia konstituisaun Ema estranjeiru la iha direitu atu sai nain ba rai, bainira ami identifika maka hetan ema baluk fa’an rai ba ema estranjéiru ami sei fó notifikasaun ba nia hodi selu renda ba estadu,” dehan Jaime.

Iha fatin Hanesan Adjuntu Administradór Distritu Manatuto husu ba komunidade sira ne’ebé partisipa iha senseblizasaun lei rai nian ne’e atu rona didiak saida maka hato’o hosi Sekretáriu Estadu, nune’e bele bele transforma fali informasaun ne’e ba iha komunidade sira ne’ebé maka la partisipa.*