SEKRETÁRIU Estadu Terras Propriedade (SETP), Jaime Xavier Lopes iha loron Sesta 31 fulan-Maiu 2013 hala’o lansamentu publikasaun mapa ba daruak nian iha Gleno Distritu Ermera.
Publikasaun mapa refere, hala’o iha Suku Talimoro ba area kolesaun rua maka hanesan area kolesaun No. 09. 19 ho No. 09. 20, antes ne’e diresaun Terras Propriedade Distritu Ermera hala’o ona identifukasaun ba area kolesaun sira iha distritu Ermera maka hanesan Suko Talimoro, Riheu no Suko Lauala Sub Distritu Ermera inklui mós Suku fatuquero Sub Distritu Railako Distritu Ermera.

Iha lansamentu publikasaun mapa ne’ebé hetan partisipasaun hosi Administradór Distritu Ermera no Xefe Suku sira ne’e, SETP husu ba komunidade sira ne’ebé sira nia rai sei iha problema no sei iha risku mean nia laran tenki buka meius hodi bele rezolve.

Jaime hateten, Iha 2007 prosesu levantamentu dadus komesa hahuu, nunee prosesu foti dadus ba rai komesa barak, oinsa komunidade sira atu bele asegura, konaba sira nia rai sira ne’ebé maka ekipa tékniku sira halo ona levantamentu dadus, prosesu ne’e maka la’o hela to’o oras ne’e.

Tuir Jaime, publikasaun mapa atu taka hela nune’e ema hotu bele iha asesu hodi bele mai haree, nune’e bainhira sira nia rai iha problema sira mós bele hatene.
Nia hateten, bainhira haree maka iha problema husu atu hakbesik-aan ba iha tekniku sira hodi bele hadia sira nia mapa sira ne’ebé maka iha problema ka mean, hodi labele iha problema.

Iha tempu beiala sira tuir Jaime, laiha ema ida maka ukun, iha tempu portages, governu portages fo tiha sertifikadu, nune’e mos iha tempu Indonezia iha mos sertifikadu, ho ida ne’e iha ukun-aan estadu Timór-Leste hamosu artigu 54 iha konstituisaun RDTL hodi ko’alia kona-ba direitu ba propriedade privadu.

Maibé tuir Jaime, dalaruma komunidade sira konfunde sala, tanba ne’e iha 2003 mosu Lei no 1./2003, hodi ko’alia kona-ba lezislasaun rai nian, nune’e sasan ne’ebé maka estadu portuges no Indonesia hosik hela, governu Timór-Leste maka iha direitu atu bele administra.

Ho ida ne’e Jaime hateten, mosu lei ne’e hodi bele limita ema labele okupa sasan ne’ebé maka estadu nian, tanba iha dekreitu lei ne’e mós fó-dalan atu bele regularize ema sira ne’ebé maka hela iha rai nia laran.

Iha lansamentu ne’e, Diretór hosi Diresaun Terras Propriedade Distritu Ermera, Fransisco Mozinho Amaral husu ba komunidade sira, liu-liu ba sira ne’ebé maka partisipa iha Lansamentu ne’e tenki rona didi’ak esplikasaun hosi Sekretáriu Estadu nian hodi bele hato’o ba iha maluk sira ne’ebé iha biban ne’e la partisipa.

Iha fatin hanesan Adjuntu Administradór Distritu Ermera Danilo Maldini Babo hato’o mós katak, problema rai hanesan problema ne’ebé sensetivu tebes, nune’e konklozivamente tenki ho kalma hodi idaidak bele interga didiak ho programa ne’e, hodi labele difikulta tékniku sira bainhira ba halo levantamentu iha tereno.Karik iha problema husu komunidade sira atu bele rezolve ho ulun malirin.

Iha lansamentu ne’e hanesan komunidade Manuel Gomes, prekupa mós kona-ba rai ne’ebé maka sira intrega ba iha estadu hodi harii uma ba ema kbiit laek sira, to’o oras ne’e estadu seidauk fó ajuda umanitáriu ruma ba sira, tanba sira nia ai-han ne’ebé maka sira kuda iha to’os-laran kompaña dudu m’os hotu.

Iha lansamentu ne’ebé hetan mós partisipasaun hosi Xefe departementu no funsionáriu sira hosi Diresaun nasionál Terras Propriedades ne’e Manuel hato’o mós sira nia prekupasaun kona-ba ema ida bele sai nain ba rai ho nia luan hektár hira nune’e mós to’o tinan hira maka ema ida bele sai na’in ba rai.*