MINISTÉRIU JUSTISA LIU HOSI DIRESAUN NASIONÁL DIREITUS UMANUS NO SIDADANIA HALA’O TREINAMENTU DIREITUS HUMANUS IHA FATUBERLIU

FATUBERLIU, MJ – Ministériu Justisa liu hosi Diresaun Nasionál Direitus Umanus no Sidadania (DNDHC) hala’o programa treinamentu direitus umanus, hahú husi loron 3 to’o 4 fulan-Agustu 2016 iha Postu Administrativu Fatuberliu, Munisípiu Manufahi.

Programa treinamentu ne’e realiza tuir planu asaun anuál DNDHC ba tinan 2016 ne’ebé trasa tiha ona iha terseiru-trimestre (Jullu-Setembru 2016). Treinamentu ne’e ho nia objetivu mak; fahe informasaun, hasa’e koñesimentu no konsiênsia sidadaun sira iha baze hodi promove no respeita prinsípius no valores universál direitus umanus no kumprimentu ba lei sira ne’ebé vigora ona iha Timor-Leste.

Iha ninia abertura ba treinamentu ne’e, Diretór DNDHC Flaviano Moniz Leão, agradese ba ba Administradór Postu Fatuberliu Gil Teofilio Amaral tanba organiza ona treinamentu ida ne’e. Maske koordensaun infrenta obstakulu balun, maibé programa treinamenu ho esforsu servisu hamutuk ne’ebé di’ak entre DNDHC no Administrasaun Fatuberliu, konsege realiza duni.

Diretór Leão mós esplika kona-ba objetivu treinamentu direitus umanus nian, aliénde atu hasa’e koñesimentu no konsiênsia partisipante sira nian iha área direitus umanus no lei sira ne’ebé vigora no ligadu ho matéria direitus umanus liuliu direitu ba feto no grupo vulnerável sira, husu ba partisipante sira atu aproveita oportunidade ida ne’e, no hatutan informasaun sira ne’ebé sei hetan durante loron-rua ba maluk sira seluk ne’ebé la konsege hetan oportunidade hanesan ne’e.

Iha abertura ne’e, Komandante Eskuadra Interinu PNTL Fatuberliu, Anibal F. Da Costa husu ba partisipante sira atu akompaña didi’ak programa treinamentu direitus umanus ne’ebé mak sei aprezenta hosi ekipa fasilitór Ministériu Justisa, hodi hatene didi’ak no komprende saída mak direitu no dever, no komprende Kódigu Penál ne’ebé define kona-ba krime, nune’e hatene mós saída mak lei bandu.

Administradór Postu Fatuberliu, Gil Teofilio Amaral, bainhira loke treinamentu ne’e hateten katak, “koordenasaun entre Administrasaun Fartuberliu no DNDHC la’o di’ak, maske hasoru problema tékniku uituan maibé ita iha eforsu halo komunikasaun ba maluk sira ne’ebé mai partisipa iha programa ne’e, no ohin tuir alvu ne’ebé termina tiha ona.”

“Programa treinamentu direitus umanus ne’ebé Estadu fó ba ita ne’e gratuitu, kompara ho treinamentu hanesan iha rai seluk, ita tenke selu ho kustu ida ne’ebé bo’ot, tanba ne’e husu maluk sira atu uza oportunidade ne’e hodi rona no komprende didi’ak matéria sira ne’ebé aprezenta hosi fasilitadór sira liuliu kona-ba ekuilibru entre direitu no dever nu’udár sidadaun ida ne’ebé diak,” hateten Administradór Postu Fatuberliu Teofilio.

Depoiz-de abertura formasaun, Assessor Ministru Justisa Joaozito Viana, hanesan mós fasilitadór ida ba treinamentu ne’e, fasilita uluk diskusaun ba regras treinamentu durante loron-rua nian, introduz fasilitadór sira, metodolojia mak sei uza no sá matéria mak partisipante sira sei hetan iha treinamentu ne’e.

Diretór DNDHC, Flaviano Moniz Leão lori matéria kona-ba konseitu báziku direitus umanus foka liubá prinsípius no valores direitus umanus ne’ebé konsagra tiha ona iha Deklarasaun Unversál Direitus Umanus no Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste nian. Nia, Diretór Leão esplika mós direitus umanus ne’ebé belit kedas iha ema ida-idak dezde moris, laiha ema ida ka orgaun Estadu ida bele hakotu ema ida nia vida. Ema direitus só limite dei’t ho lei no ho ema seluk nia direitu. Iha vida moris lor-loron ba ema ida-idak tenke hala’o nia direitu no dever ekuilibriu.

Sra. Juliana Rangel, lori matéria kona-ba Konvensaun Internasionál Halakon Diskriminasaun Oi-oin Hasoru Feto (CEDAW) foka liubá egualidade jéneru, tene fó oportuniade nato’on ba feto sira hodi dezenvolve sira nia kapasidade hanesan ho mane sira no tenke muda konseitu konstrusaun sosiál ne’ebé exite iha sosiedade nia le’et, ne’ebé mak sei konsidera feto sira sei iha pozisaun segunda klase, no tenke hahú husi família idak-idak, fahe servisu doméstiku hanesan ba feto no mane no fó oportunidade hanesan ba oan feto no mane atu dezenvolve sira nia kapasidade. Karik bainhira atu fahe eránsa tenke hanesan ba oan feto no oan mane.

Assessor Ministru Justisa nian, Joaozito Viana, lori matéria kona-ba Lei Kontra Violénsia Dométika, lei ida-ne’e hanesan lei espesál ho nia natura krime públiku ne’ebé harmoniza ho Kódigu Penál no nia âmbitu apliksaun ba família iha uma laran ho nia objetivu halo prevensaun ba hahalok krime no hametin unidade família nian iha uma kain idak-idak. Lei ida-ne’e kriminaliza hahalok violénsia físiku, violénsia sexuál, violénsia Psikolojia no violénsia ekonómika.

Helder Godinho Martins, Xéfi Departementu Tratadu Internasionál lori matéria kona-ba Konvensaun Internasionál Direitu Labarik, foka liubá direitu sobrevivensia, direitu protesaun, direitu dezenvolvimentu no direitu partisipasaun labarik sira nian. Atu hakonu no realiza direitu no interese labarik sira nian ne’e responsabilidade hamutuk hahú husi família ida-idak, komunidade no estadu.

Francisco Xavier Vasco Soares, Xéfi Departementu Direitus Umanus lori matéria kona-ba Polítika Uza Forsa, hare’e ba Dekretu-Lei No.43/2011, fó dalan ba ajente estadu bele uza forsa bainhira halo atuasaun ba situasaun voilentu ruma, maibé tenke repeitu direitus umanus no tenke tuir lei haruka, uza forsa tenke tetu didiak ho prinsípius; proporsionaliade, legalidade, akuntabilidade ka responsabilidade no karik konsidaera situsaun ne’ebé infrenta ne’e nesesariu duni atu uza forsa.

Iha loron-segundu (04/08/2016), enseramentu treinamentu ho diskusaun grupo, no grupo idak-idak halo aprezentasaun, depoiz ne’e, fasilitadór halo konkluzaun, fahe sertifikadu ne’ebé asina rasik hosi Ministru Justisa Ivo Valente no ensera treinamentu iha Postu Administrativu Fatuberliu, Munisípiu Manufahi.

Diretór DNDHC, Flaviano Maniz Leão hato’o obrigado ba Administradór Postu Administrativu Fatuberliu, Gil Teofilio Amaral no maluk partisipamte sira fó sira nia tempu mai aprende hamutuk iha programa treinamentu durante loron rua ne’e, importante husu ba maluk sira atu fahe hikas fali informasaun ne’ebé hetan ona ba maluk sira seluk ne’ebé sedauk hetan oportunidade. Karik durante treinamentu ne’e iha liafuan ruma nakasalak husu diskulpa, hanesan fasilitadór, ami tenke koalia sai informasaun saida mak lós tuir prinsípiu no valores direitus umanus no tuir lei hatete ba maluk sira, ami labele taka buat ida.

Administradór Postu Fatuberliu, Gil Teofilio Amaral hato’o agradesementu ba maluk partisipante sira ne’ebé mai partisipa iha programa treinamentu ne’e nomós agradese ba Diretór DNDHC Leão ho nia ekipa fasilitadór sira, liuliu Sr. Assessor Ministru Justisa nian, Joaozito Viana ne’ebé mai fahe ona experiênsia ba maluk sira hanesan lider iha obrigasaun tenke hatene duni prinsípius no valoeres direitus umanus no lei sira ne’ebé iha aplika iha moris lor-loron. Durante treimantu ida-n’e iha atendementu ruma ne’ebé ladun diak karik, husu diskulpa ba Ekipa Fasilitadór DNDHC, Ministériu Justisa no maluk sira hotu tanba ita nia kondisaun mak hanesan ne’e.

Treinamentu ensera ho fahe sertifikadu ba partisipante treinamentu hamutuk 33, feto hamutuk ema nain-sía (9), depoiz ne’e, foto hamutuk ho autoridade lokál no partisipante sira.

Francisco Xavier Vasco Soares
Xéfi Departementu Direitus Umanus DNDHC
Ministériu Justisa