SETP Hala’o Senseblizasaun ba komunidade iha Beco

BECO- Sekrtáriu Estadu Terras Propriedades (SETP) Jaime Xavier Lopes iha loron 27 fulan-Jullu 2016 foin lalais ne’e hala’o senseblizasaun ba komunidade sira kona-bá problema rai iha Suku Beko Postu Administrativu Suai Munisipiu Covalima.
Iha senseblizasaun ne’ebé organiza hosi Diresaun Terras Propriedades Munisipiu Covalima nian ne’e SETP hateten, rai hanesan problema ne’ebé maka esensiál tebes ba ema idaidak nia moris.
Tanba tuir membru governu ne’e husu ba komunidade sira atu bele rona didi’ak saida maka hato’o hodi bele hato’o fali ba sira neebe maka la partisipa hodi bele hamenus problema kona-ba rai.
Iha biban ne’e SETP esplika mós knar SETP nian inklui mós artigu sira ne’ebé maka hakerek iha konstituisaun RDTL hodi bele fó biban ba Terras Propriedades hodi bele hala’o ninia funsaun ne’e maka hanesan artigu 54 konstituisaun RDTL, 58, 141 no 115 alineia k.

Membru Governu esplika mós artigu hirak ne’ebé maka mensiona katak, iha artigu 54 konstituisaun RDTL hateten ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada, no bele fó ba ema seluk wainhira sei moris nomós wainhira mate tuir lei nia lala’ok.
Maske iha sesaun ba artigu 54 hateten hanesan ne’e maibé la’ós atu lori artigu ne’e hodi okupa ema seluk nia sasan no ema seluk nia hela fatin, tanba iha lei hakerek.
Iha sesaun daruak hosi artigu 54 nian mós hateten, labele uza fali propriedade privada hodi estraga fali ninia funsaun sosiál, iha sesaun ida ne’e fó hanoin ba sidadaun hotu ne’ebé maka iha rai luan hodi bele kuda netik buat ruma iha rai nia laran hodi labele halakon rai nia funsaun sosiál, bainhira rai mamuk to’o tempu ruma estadu presiza ba intrese ema hotu nian estadu sei foti.
Nune’e mós iha sesaun datoluk nian hateten, atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku, tenke selu indiminizasaun loloos ba sidadaun tuir lei haruka, iha sesaun ne’e fohanoin ba sidadaun sira bainhira estadu presiza rai ruma ba intrese ema hotu nian estadu sei foti maibé sei fó indiminizasaun tuir lei haruka.

Antes fó indeminizasaun, tuir SETP, rai-nain tenki iha dokumentus komporativu ruma ne’ebé hatudu katak, rai ne’e ninian eh tenki iha sasain ruma ne’ebé maka hatene hitoria rai nian, tanba kompenizasaun sei la fó arbiru ba komunidade sira bainhira dokumentus rai nia laloos.
Jaime hateten, antes okupa tenki husu lai ba iha diresaun terras propriedades hodi labele mosu dezentendementu entre komunidade ho komunidade, nune’e m’os entre komunidade ho estadu.
Iha artigu 58 koalia kona-ba hela fatin, no iha artigu ne’e hateten Ema hotu iha direitu ba nia an, nia família atu iha uma ida ho nia dimensaun no kondisaun di’ak, moos no konfortu atu bele iha intimidade ba ema idaidak no privasidade familiár.
Hosi artigu ne’e atu fó hanoin ba komunidade sira, liu-liu ba familia kbiit laek hodi bele hetan mós hela fatin hanesan komunidade bain-bain, hosi artigu ne’e mós sai hanesan politika governu nian ida iha futuru mai hodi bele kria uma ruma ba komunidade sira.

Membru Governu ne’e salient mós, Propreidade ne’e husu ba komunidade sira hodi bele utiliza komunidade sira nia rai ho diak hodi labele halakon ninia funsaun sosiál, bainhira la utiliza ho di’ak, estadu sei uza artigu 141 konsituisaun RDTL nian ne’ebé ko’alia kona-bá rai no artigu ne’e hateten Lei mak regula propriedade, nia uzu no utilidade rai nian, hanesan fatór produsaun ekonómiku ida.
Iha biban nee SETP ko’alia mós kona-bá Lei Nú. 1/2003 nian ne’ebé maka hateten, rai no sira ne’ebé maka estadu portugés no indonesia hosik hela Provizoriamente estadu Timór-Leste liu hosi Terras Propriedades maka administra.
Hatan ba kestaun komunidade sira nian ba sira ne’ebé maka okupa rai estadu tenki halo kontratu arrendamentu ho estadu maka ho nia durasaun tempu tinan tolu, maibé bainhria iha sertifikadu investimentu sei fo iha tinan naruk laran. Tenik Jaime ba komunidade sira iha Beco.

Jaime hateten, rai ne’ebé maka uluk partensia ba estadu, ne’e nafatin estadu nian sei la fó ba komunidade bainhira komunidade sira presiza bele halo kontratu arrendamentu ho estadu.
Iha biban ne’e Diretór Terras Propriedades Servisu Cadastrais (DTPSC) Munisipiu Covalima, Antonio Cárceres hateten, Suku beco hanesan suku ne’ebé ho nia aldeia 11 ho nia total abitante rihun ida resin, oras ne’e ekipa Sistema Nasionál Cadastro (SNC) halo levantamentu iha Beco tanba tuir nia parsela barak maka hetan disputa.
Probelma disputa akonese barak liu maka aldeia Aidantuik tanba iha aldeia ne’e maka iha problema barak kona-ba rai, tanba nee nia husu ba komunidade sira tenki fo sira nia paetisipasaun masimu. Tanba nee hanesan oportunidade ida neebe maka sei akontese tan iha tempu badak nia laran.
Iha senseblizasaun ne’ebé hala’ao iha beco ne’e hetan prtisipasaun másimu hosi Komunidade inklui Lideransa komunitária no autoridade lokál Munisipiu nian no mós parte seguransa, inklui mós tékniku sira hosi Terras Propriedades Nasionál no mós munisipiu.*

Ananias Babo Horta
Media Officer SETP