MJ halo Aprezentasaun Públika

Ministériu Justisa liu hosi Diresaun Nasionál Asesoria Jurídika no Lejislasaun (DNAJL) Kinta-feira 7 fulan Jullu, 2011 foin-lalais ne’e halo aprezentsaun públiku hodi deskuti kona-bá rejime Jurídiku asesu ba Tribunál iha salaun enkontru Sentru Formasaun Jurídiku Kai-koli, Díli.

Iha diskusaun ne’e Ministra Justisa, Lúcia Maria Brandão Freitas Lobato hateten, povu iha direitu atu hetan asesu ba tribunál tuir buat ne’ebé hakerek ona iha Konstituisaun.

Ministra mós hateten, Konsulta ne’e hanesan konsulta daruak nian ne’ebé sente importante ba Timór-Leste, liuliu oinsa bele garante ba sidadaun hotu apoiu judisiáriu ida ne’ebé di’ak hodi ema hotu bele hetan asesu ba tribunais.

Hotu-hotu intende katak, kongresu ida liubá ne’e komplikadu no difikulta liu-tan sidadaun sira atu bele hetan asesu ba tribunais tamba mekanizmu ida komplexu oituan tuir diskusaun ne’ebé halo ona ba dahuluk kona-bá projetu ida ne’e .

Iha aprezentasaun ne’ebé hetan partisipasaun hosi entidade hotu ne’e, Ministra husu ba Diresaun Nasionál Asesoria Juridíka Lejislasaun (DNAJL) mak hanesan diresaun ne’ebé ho knaar atu prepara projetu lei, liu-liu ba sujestaun sira ne’ebé simu hosi enkontru dahuluk nian.

Importante ba buat hotu ne’ebé halo mak hanesan inisiativa ne’ebé mai hosi governu ho apoiu hosi Asia foundation nian, nune’e liu-liu autór ba judisiáriu sira iha biban ida ne’e sira iha kbi’it natoon atu fó sira nia hanoin oinsa bele hadi’a projetu ida ne’e ho di’ak liután.

Tuir Ministra iha Konstituisaun hateten, sidadaun hotu-hotu iha direitu atu hetan asesu bá tribunál, maibe razaun dehan, laiha meius, laiha osan no laiha kbi’it labele sai hanesan razaun para atu impede sidadaun ida hodi hetan asesu ba tribunais.

“Ita hotu konsciente katak, ita nia país hanesan nasaun ida ne’ebé ita foin harii buat hotu, inklui mós ita iha preokupasaun barak atu bele prepara baze legál sira hodi bele orienta ita nia servisu loroloron,” dehan Ministra.

Nia akresenta mós, hotu-hotu hatene no rona bebeik krítika loroloron karik, dalaruma ita mak krítika ita nia aan fali, haree duni realidade ne’ebé loroloron ita nia país no ita nia tribunais mós infrenta kontinua sai preokupasaun nafatin ema hotu nian kona-bá sidadaun sira ne’ebé laiha meius atu konsulta, hodi nune defisil ba sira atu hetan asesu ba tribunais.

“Ita seidauk ko’alia kona-ba fatin sira ne’ebé dook hosi tribunais, maibé se ita haree didiak sidadaun sira susar tebes atu bele hetan asesu ba tribunais,” dehan Lúcia.

Iha biban ne’e, nia mós hateten, oras ne’e Timór-Leste iha ona Defensoria Públika ida ne’ebé tenki rekoñese katak Defensoria Públika nia kbi’it ne’e la to’o atu kobre teritóriu tomak tamba oras ne’e defensór públiku sira iha deit nain sanulu-resin-neen. Tamba preokupasaun ema hotu nian, presiza duni iha kontestu ida ne’e Estadu tenki garante ba sidadaun hotu para sira bele iha direitu atu hetan asesu ba tribunais, tenki iha lei seluk atu apoiu sidadaun sira.

Lei ne’e tuir Ministra importante atu iha tamba gratuitu ba sidadaun sira atu bele hetan dalan ba to’o tribunál, signifika katak iha faze ida ne’e Estadu tenki garante sidadaun sira ne’ebé kbi’it la’ek sei la selu osan ida quando sira hakarak to’o ba tribunál.

Timór-Leste diferente ho nasaun sira seluk tamba nasaun sira seluk atu hetan justisa tenki selu, maibe Timór-Leste lae, tamba povu ki’ak mak barak, nune’e iha kontestu ne’e Estadu tenki simu responsablidade.
Lei ne’e hakarak inbolve advogadu privadu sira tamba Defensór Públika sira nia kbi’it seidauk to’o. Estadu tenki garante koñesimentu ruma oinsa mak advogadu privadu sira bele partisipa mós iha servisu importante ida ne’ebé atu asegura sidadaun sira nia direitu.

Ministra salienta mós, bele kopía buat hotu hosi rai seluk inklui Portugál nian, tamba sistema justisa iha Timór-Leste grave liu sistema ne’ebé aplika iha Portugál, maibe buat ida mak tenki iha konsiensia hodi halo servisu ba ida ne’ebá, tribunál labele la’o kleur hanesan ne’ebé akontese iha Portugál.

“Ita tenki kopía buat di’ak mak lori-mai ita nia rai, labele kopía buat ne’ebé la di’ak hodi atraza tan ita nia sistema justisa iha Timór-Lese. Iita hakarak lais liu mós dalaruma bele iha impaktu negativo,” dehan Lúcia.

Tuir Minisra, lei ne’e simples liu, ne’e di’ak liu, maibé porsentu atus-ida nia labele sai di’ak liu tuir ema hotu nia hakarak, maibe tenki tetu asuntu sira ne’ebé bele afeta servisu loroloron nian, lei ne’e bele aplika iha situasaun espesifíku ne’ebé Timór-Leste enfrenta dadaun.

Iha fatin hanensan Ministra mós hateten, sei iha tan diskusaun ne’ebe hanesan iha sesaun tuir mai no sei organiza hosi Asia Foundation no Ministeriu Justisa rasik hodi bele involve mós komunidade sira husii distritu atu bele fo mós sira nia hanoin ba lei ne’ebé mak deskuti.

Ananias Babo Horta
Media Officer