SETP Hala’o Senseblizasaun Ba Komunidade Iha Beto

DÍLI- Sekretáriu Estadu Terras Propriedades, (SETP) Jaime Xavier Lopes iha loron 13 fulan-Abril 2016 foin lalais ne’e hala’o senseblizasaun ba komunidade sira kona-ba asuntu rai nian iha Beto, postu administrativu dom Aleixo Munisipiu Díli.

Iha sebseblziasaun ne’ebé maka hetan partisipasaun masimu hosi komunidade aldeia hitu inklui mós Xefe Gabinete SETP, Tékniku sira hosi Terras Propriedade no parte seguransa ne’e Sekretáriu estadu asuntu rai nian hateten, Díli hanesan huun ba problema rai, tanba ne’e hanesan membru Governu ne’ebé tomakonta asuntu rai nian tenki hakbesik-an ba komunidade sira hodi ko’alia hosi hodi bele hamenus problema kona-bá rai.

“Objetivu ba halo senseblizsaun iha Beto ne’e tanba governu iha ona planu atu iha futuru mai sei halo alargamentu ba iha airoportu, tanba ne’e hanesan membru governu ha’u tenki fó-hanoin hela ba iha komunidade sira karik iha futru maim aka ekipa tékniku sira mai halo levantamentu komunidade sira iha ona informasaun ne’ebé klaru,” dehan Jaime.

Bainhira hatan prekupasaun komunidade sira nian kona-bá folin rai nian Jaime hateten, oras ne’e daudaun rai nia folin hanesan iha foho eh munisipiu sira la hanesan ho Díli, tanba Díli hanesan kapitál nasaun nian, nune’e mós roda ekonomia sei sentraliza hotu iha Díli.

Maibé tuir Membru Governu ne’e, komunidade sira keta hanoin katak, rai iha munisipiu sira la folin, tanba iha futuru sei iha desentralizasaun entaun komunidade sira ne’ebé maka oras ne’e sentraliza hotu iha kapitál sidade ne’e sei fila ba sira nia moris fatin.

Jaime hateten, durante ne’e nia ho nia ekipa sira la’o hodi esklarese no klarifika ba komunidade sira hodi labele kumpriende sala kona-bá artigu sira ne’ebé ko’alia kona-bá rai iha konstituisaun RDTL nian.

Nia hatutan, artigu sira ne’ebé ko’alia kona-bá rai iha konstituisaun RDTL nian ne’e maka hanesan artigu 54 bá direitu ba propriedade privada, hanesan iha sesaun dahuluk ba artigu ne’e nian hateten, ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada, no bele fó ba ema seluk wainhira sei moris nomós wainhira mate tuir lei nia lala’ok.

Maske iha sesaun ba artigu 54 hateten hanesan ne’e maibé la’ós atu lori artigu ne’e hodi okupa ema seluk nia sasan no ema seluk nia hela fatin, tanba iha lei hakerek.

Iha sesaun daruak hosi artigu 54 nian mós hateten, labele uza fali propriedade privada hodi estraga fali ninia funsaun sosiál, iha sesaun ida ne’e fó hanoin ba sidadaun hotu ne’ebé maka iha rai luan hodi bele kuda netik buat ruma iha rai nia laran hodi labele halakon rai nia funsaun social, bainhira rai mamuk to’o tempu ruma estadu presiza ba intrese ema hotu nian estadu sei foti.

Iha senseblizasaun ne’ebé maka hetan partisipasaun masimu hosi komunidade sira inklui mós hosi parte seguransa no defeza inklui mós Teknkniku Terras Propriedade nian ne’e nia esplika mós sesaun datoluk hosi artigu 54 nian ne’ebé hateten atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku, tenke selu indiminizasaun loloos ba sidadaun tuir lei haruka, iha sesaun ne’e fohanoin ba sidadaun sira bainhira estadu presiza rai ruma ba intrese ema hotu nian estadu sei foti maibé sei fó indiminizasaun tuir lei haruka.

Antes fó indeminizasaun, tuir SETP, rai-nain tenki iha dokumentus komporativu ruma ne’ebé hatudu katak, rai ne’e ninian eh tenki iha sasain ruma ne’ebé maka hatene hitoria rai nian, tanba kompenizasaun sei la fó arbiru ba komunidade sira bainhira dokumentus rai nia laloos.

Iha artigu 58 koalia kona-ba hela fatin, no iha artigu ne’e hateten, Ema hotu iha direitu ba nia an, nia família atu iha uma ida ho nia dimensaun no kondisaun di’ak, moos no konfortu atu bele iha intimidade ba ema idaidak no privasidade familiár.

Eis Diretór Terras Propreidade ne’e husu ba komunidade sira hodi bele utiliza komunidade sira nia rai ho diak hodi labele halakon ninia funsaun sosiál, bainhira la utiliza ho diak, estadu sei uza artigu 141 konsituisaun RDTL nian ne’ebé ko’alia kona-bá rai no artigu ne’e hateten Lei mak regula propriedade, nia uzu no utilidade rai nian, hanesan fatór produsaun ekonómiku ida.

Ba komunidade sira ne’ebé maka hela besik area protezida hanesan tasi-ibun no mota-ibun tenki ho distansia metru 25 ba leten, sira ne’ebé hela ho distansia ne’ebé besik liu bainhira estadu presiza, estadu sei sai no sei la fó buat ruma, tenki Jaime.

Iha biban nee SETP ko’alia mós kona-bá Lei Nú. 1/2003 nian ne’ebé maka hateten, rai no sira ne’ebé maka estadu portugés no indonesia hosik hela Provizoriamente estadu Timór-Leste liu hosi Terras Propriedades maka administra.*

Ananias Babo Horta
Media Officer SETP